ชุมชนบ้านเด่นวัว จังหวัดตาก

“ชุมชนคนสู้ฟ้า รักษาป่า น้ำ พลิกดินให้สมบูรณ์”

ชุมชนบ้านเด่นวัวตั้งอยู่ในพื้นที่ตอนในเขตป่าสงวนแห่งชาติป่าประดาง – วังเจ้า ซึ่งเป็นเขตเงาฝน ต้องประสบปัญหาขาดแคลนน้ำและความแห้งแล้ง คนส่วนใหญ่เป็นชาวอีสานที่อพยพเข้ามาทำกินและตั้งถิ่นฐาน ต้องต่อสู้กับดินฟ้าอากาศที่ไม่เอื้อต่อการดำรงชีวิต  แต่ชาวบ้านและผู้นำชุมชนได้ช่วยกันพลิกฟื้นผืนดินขึ้น  โดยการดูแลรักษา เฝ้าระวังการทำลายป่า กำหนดกฎระเบียบในการใช้พื้นที่ป่า ทำแนวเขต และประชาสัมพันธ์ให้ชาวบ้านร่วมอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติ ร่วมกันปลูกป่า ทำแนวกันไฟ ดับไฟป่า ด้วยการทำงานอย่างต่อเนื่องทำให้ผืนป่าอุดมสมบูรณ์มากขึ้นในปัจจุบัน เห็นได้จากไม้เกิดใหม่เป็นจำนวนมาก ชุมชนได้ปลูกป่าเพิ่มขึ้นอีกหลายหมื่นต้น รวมทั้งเตรียมความพร้อมการพัฒนาแหล่งน้ำทางเลือกและการบริหารจัดการน้ำเพื่อรองรับความเสี่ยงกับภัยแล้งในอนาคต ด้วยการทำฝายชะลอน้ำเพิ่มเติม จากที่มีมากกว่า 100 ฝาย ผลักดันการทำเกษตรแบบผสมผสานบนฐานเศรษฐกิจพอเพียง กำหนดขอบเขตการใช้ประโยชน์จากที่ดินอย่างชัดเจน มีรายได้เพิ่มจากการเก็บหาของป่า เช่น น้ำผึ้ง เห็ด แย้ และสมุนไพร สามารถขยายเครือข่ายออกไปอีก 3 หมู่บ้าน รวมพื้นที่ป่าประมาณ 5,000 ไร่

ภูมิหลังของชุมชน

            เมื่อปี พ.ศ. 2516 นายสงวน  พูลอนันต์ พนักงานสร้างถนนหลวงชนบทสาย 1110 อำเภอวังเจ้า จังหวัดตาก ผ่านบริเวณพื้นที่ตั้งหมู่บ้านเด่นวัวในปัจจุบัน เห็นว่ามีสภาพอุดมสมบูรณ์ไปด้วยป่าไม้ สัตว์ป่า จึงได้ชักชวนเพื่อนฝูงชาวอีสาน จำนวน 5 ครอบครัว ซึ่งประสบปัญหาความเสื่อมโทรม ความแห้งแล้ง มาบุกเบิกเปิดพื้นที่ตั้งหลักแหล่งทำกิน ชื่อ “บ้านเด่นวัว” ตั้งตามพื้นที่เนินสูง แต่เดิมเป็นพื้นที่อุดมสมบูรณ์เป็นดินโปร่งเป็นแหล่งอาหารของสัตว์ป่า มีฝูงวัวป่าจำนวนมากออกมากินโป่ง สามารถมองเห็นได้อย่างเด่นชัด ปัจจุบันบริเวณดังกล่าวเป็นพื้นที่โรงเรียนเด่นวัวราษฎร์รังสรรค์  

            ต่อมาได้มีผู้อพยพจากทั้งภาคอีสาน ภาคเหนือ ภาคกลาง เข้ามาตั้งหลักแหล่งทำกินเพิ่มมากขึ้น รัฐจึงได้ประกาศตั้งหมู่บ้านเด่นวัวขึ้นตามลักษณะการปกครองส่วนท้องถิ่น มีนายประพงษ์  อุดมโภชน์ เป็นผู้ใหญ่บ้านคนแรก และเป็นผู้นำชุมชนในการเสนอเรื่องต่อนายอุดร  ตันติสุนทร รัฐมนตรีว่าการกระทรวงเกษตรและสหกรณ์ เพื่อขอสิทธิทำกิน เนื่องจากพื้นที่ชุมชนอยู่ในเขตป่าสงวนแห่งชาติป่าปะดาง – วังเจ้า รัฐได้ประกาศให้พื้นที่บ้านเด่นวัวเป็นเขตปฏิรูปที่ดิน และมอบเอกสารสิทธิทำกิน สปก. 4-01 ให้แก่ชุมชน

ความโดดเด่่นของผลงานช่วงรางวัล ลูกโลกสีเขียว ประเภทชุมชน ปี 2560-2561

องค์การอุตสาหกรรมป่าไม้ (ออป.) เข้ามาในพื้นที่ป่า เพื่อตัดไม้ไปจำหน่าย การเปิดพื้นที่ป่าทำให้ชาวบ้านทั้งในและนอกชุมชนบุกรุก ทำไม้ เผาถ่าน แปรรูปไม้ และทำไร่เลื่อนลอย โดยปราศจากการควบคุม ทำให้ป่าบริเวณนั้นกลายเป็นพื้นที่เขาหัวโล้น แต่เมื่อป่าไม้เริ่มหมด ทรัพยากรธรรมชาติเริ่มร่อยหรอ ของป่าเริ่มหายาก การบุกรุกป่าเพื่อทำกินเริ่มขยายกว้าง นายประพงษ์ อุดมโภชน์ ผู้ใหญ่บ้านมองเห็นผลกระทบที่เกิดขึ้น จึงขอความร่วมมือช่วยกันฟื้นฟูและรักษาป่า เพื่อคืนความสมบูรณ์ ให้ป่ายังสามารถใช้ประโยชน์ต่อไปได้  การอนุรักษ์ป่าจึงได้เริ่มต้นขึ้น โดยการเฝ้าระวัง ห้ามการบุกรุก ปลูกป่าเสริม และรักษาสภาพแวดล้อมให้อยู่อย่างสมดุล การทำการเกษตรแบบผสมผสานยึดหลักเศรษฐกิจพอเพียง ทำให้ครอบครัวอยู่ดีกินดี มีความสุขพึ่งตนเองได้ ปัจจุบันนางประพิศ รักยิ้ม เป็นผู้ใหญ่บ้าน ได้สานต่อการอนุรักษ์และฟื้นฟูทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม รวมถึงส่งเสริมและพัฒนาอาชีพด้านต่าง ๆ ทำให้ชาวบ้านมีรายได้สามารถดำรงชีพได้โดยไม่บุกรุกป่า

การปรับเปลี่ยนหลังจากได้รับรางวัลลูกโลกสีเขียว ประเภทชุมชน ปี 2560-2561

จากสภาพป่าที่ถูกทำลายจนไม่เหลือต้นไม้เลย ชุมชนบ้านเด่นวัวได้ทำการอนุรักษ์และฟื้นฟูทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม จนปัจจุบันสภาพป่าได้ฟื้นฟูขึ้นมาเป็นป่าที่มีความสมบูรณ์ ส่วนใหญ่เป็นไม้เกิดใหม่ ขนาดของต้นไม้ไม่สูงมากนัก พื้นล่างพบพืชสมุนไพร เช่น ขมิ้น ไพล และของป่า เช่น ผักหวาน หน่อไม้ ไข่มดแดง เห็ดต่าง ๆ เป็นแหล่งอาหารให้คนในชุมชน

ชุมชนทำกิจกรรมการอนุรักษ์และฟื้นฟูทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมอย่างต่อเนื่อง ได้แก่ การปลูกต้นไม้เสริมในป่าชุมชน นับแต่เริ่มต้นจนปัจจุบันสามารถปลูกไปแล้วกว่าหมื่นต้น การทำแนวเขตป่าชุมชนเพื่อป้องกันการบุกรุกและการจับจองเป็นที่ทำกิน การทำแนวกันไฟป้องกันไฟป่า และการออกตรวจป่าเพื่อดูแลความเรียบร้อย รวมถึงการบวชป่าเพื่อเป็นการสร้างจิตสำนึกด้านอนุรักษ์ ขอให้สิ่งศักดิ์สิทธิ์ช่วยรักษาป่าร่วมกับพี่น้องในชุมชน การสร้างการเรียนรู้และการศึกษาธรรมชาติโดยการทำป้ายต้นไม้เพื่อให้เด็กเยาวชนลูกหลานได้ศึกษา

การจัดการน้ำเพื่อแก้ไขปัญหาขาดแคลนน้ำในพื้นที่ โดยการทำฝายชะลอน้ำจากบริเวณสูงสุดของป่าชุมชนลงมาตามร่องน้ำ ฝายจะถี่ขึ้นตามความลาดชันเพื่อชะลอความแรงของน้ำ ซึ่งฝายชะลอน้ำนี้เรียกว่าฝายไม้หมอนนอนไพร ทำมาจากต้นไม้ที่ล้มตาย ทั้งนี้ยังได้ขุดคลองไส้ไก่ให้น้ำไหลไปยังอ่างเก็บน้ำขนาดใหญ่ของชุมชนเพื่อกักเก็บและกระจายน้ำต่อไป การส่งเสริมปลูกพืชใช้น้ำน้อยและการจัดการแบบน้ำหยด เพื่อให้น้ำเพียงพอต่อการเกษตร

การสร้างการมีส่วนร่วมของคนในชุมชน กำหนดข้อตกลง กติกา และการปฏิบัติงานร่วมกันในการทำกิจกรรม มีการจัดการทรัพยากรในหมู่บ้าน การเปลี่ยนแปลงจากการอนุรักษ์ป่านำไปสู่การขยายเครือข่ายความร่วมมือในการดูแลรักษาป่า โดยร่วมกันปลูกป่า ทำแนวกันไฟ ดับไฟป่า ไปยัง 3 หมู่บ้าน บ้านครองราชย์ หมู่ 9 บ้านหนองปลาไหล หมู่ 8 และบ้านเด่นวัวน้ำทิพย์ หมู่ 12 รวมพื้นที่ป่าประมาณ 5,000 ไร่  

การได้รับการสนับสนุนจากองค์กรปกครองท้องถิ่น และหน่วยงานอื่น ๆ เข้ามามีบทบาท ดูแลแนะนำงบประมาณต่างฯ สนับสนุนโครงการ/กิจกรรม ที่หมู่บ้านดำเนินการได้เอง บูรณาการร่วมกับหน่วยงานที่เกี่ยวข้อง เช่น สำนักจัดการทรัพยากรป่าไม้ที่ 4 (ตาก)

ชุมชนบ้านเด่นวัว

หมู่ที่ 4 ตำบลเชียงทอง อำเภอวังเจ้า จังหวัดตาก

ประสานงาน : นางประพิศ รักยิ้ม

เลขที่ 294/1 หมู่ 4 ต.เชียงทอง อ.วังเจ้า จ.ตาก 63000

โทร : 087 845 4659

ประชากร : 278 ครัวเรือน มีผู้อาศัย 1,119 คน

พื้นที่ดำเนินงาน : ป่าชุมชนบ้านเด่นวัว อยู่ในเขตป่าสงวนแห่งชาติป่าประดาง – วังเจ้า บนพื้นที่เขากระเปาะ เนื้อที่ 577 ไร่ 0 งาน 80 ตารางวา

ระยะเวลาในการทำงานอนุรักษ์ : ตั้งแต่ปี พ.ศ. 2521 – ปัจจุบัน