ชุมชนคนอนุรักษ์ป่าโนนยางฯ จ สุรินทร์
ชุมชนคนอนุรักษ์ป่าโนนยาง เพื่อแผ่นดินแม่ จ.สุรินทร์
ในปี 2536 คณะรัฐมนตรีอนุมัติโครงการพัฒนาโครงการโขง ชี มูล เพื่อผันน้ำจากแม่น้ำโขงเข้าสู่แม่น้ำชีและแม่น้ำมูล และเกิดเป็นโครงการย่อยหลายแห่ง รวมทั้งโครงการสร้างอ่างเก็บน้ำใน 3 จังหวัดคือ ศรีสะเกษ สุรินทร์ และร้อยเอ็ด ซึ่งก่อสร้างเสร็จในปี 2543 รู้จักในชื่อที่เรียกว่า เขื่อนราษีไศล ชุมชน 8 หมู่บ้านในป่าโนนยาง มีภูมิประเทศแบบบุ่งทาม ได้รับผลกระทบจากการสร้างเขื่อนฯ เกิดปัญหาน้ำท่วมที่ทำกินจนทำให้ชาวบ้านกว่า 1,200 ครัวเรือน เรียกร้องค่าชดเชยจากรัฐบาล แต่ไม่ได้ผล ทั้งยังสร้างความแตกแยกในชุมชน การขาดที่พื้นที่ทำกินทำให้คนหนุ่มสาวออกไปรับจ้างที่อื่น ต่อมาจึงไปรวมกับ “สมัชชาคนจน” เพื่อเรียกร้องความเป็นธรรมจากภาครัฐ
ชุมชนตัดสินใจพึ่งตนเอง ในปี 2542 นำผลงานวิจัยเรื่อง รูปแบบการเลี้ยงโค-กระบือที่เหมาะสมกับพื้นที่ทาม ต.ดอนแรด อ.รัตนบุรี จ.สุรินทร์ ที่ได้รับการสนับสนุนจาก สกว. มาใช้ในการฟื้นระบบนิเวศ นำมาสู่การเรียกร้องให้เปิดประตูเขื่อน 7 บานในฤดูน้ำหลาก มีน้ำท่วมสลับแล้งตามธรรมชาติ ชาวบ้านปลูกข้าวได้ มีโคกเลี้ยงสัตว์ มีพื้นที่หาปลา และมีการรวมกลุ่มผู้เลี้ยงปศุสัตว์
ปี 2553 ทำงานวิจัยเรื่อง การฟื้นฟูวิถีชีวิตควายทามเพื่อการพัฒนาวิถีชีวิตชุมชนลุ่มน้ำมูลตอนกลาง กรณีศึกษา: พื้นที่ ต.ดอนแรด อ.รัตนบุรี จ.สุรินทร์ พบว่าปัญหาเกิดจากการละทิ้งถิ่นฐาน จึงตั้ง “โรงเรียนเตรียมนายฮ้อย” เพื่อการปลูกฝังสำนึกรักบ้านเกิดในคนรุ่นใหม่ และเรียนรู้คุณค่าชีวิตในการพึ่งพาป่าทามจากปราชญ์ชาวบ้าน เช่น ข้าวหนีนา ปลาหนีน้ำ คนพลัดถิ่น ป่าทาม-ป่าธรรม เป็นต้น
การปรับเปลี่ยนหลังจากได้รับรางวัลลูกโลกสีเขียวในปี 2554 มีการขยายพื้นที่อนุรักษ์ป่าบุ่งทามเพื่อระบบนิเวศบึง วังน้ำ ป่า หย่อมต้นไม้ โคก (เป็นแหล่งหญ้าสำหรับการเลี้ยงวัว-ควาย ตามระดับน้ำขึ้นลง จนมีหญ้าเพียงพอใช้เลี้ยงสัตว์) นา บุ่ง กุด จากเดิม 650 ไร่ เพิ่มขึ้นอีก 1,350 ไร่ รวมเป็น 2,000 ไร่ โดยชุมชนเข้าไปใช้ประโยชน์ในพื้นที่ป่าทาม อาทิ ทำนาทาม ปลูกผัก หาของป่า หน่อไม้ ผักต่างๆ และปลูกต้นยูคาลิปตัสเพื่อลดระดับความเค็มของดิน
งานอนุรักษ์ป่าชุมชนโนนยาง พื้นที่รวม 227 ไร่ โดยน้ำท่วมในช่วงฤดูน้ำหลาก มีพันธุ์ไม้เด่นคือ ยางนา ซึ่งน 185 ไร่ ได้ขึ้นทะเบียนป่าชุมชนชื่อ “ป่าชุมชนบ้านบึง” และพื้นที่วัดป่าธรรมนิเทศก์ 42 ไร่ ที่อยู่ติดกัน
จัดทำเขตอนุรักษ์พันธุ์ปลา จากเดิม 1 ไร่ เป็น 6 ไร่ พันธุ์ปลาที่อนุรักษ์ อาทิ ปลาเค้า ปลากราย ปลาขึง ปลาชะโด ปลาช่อน ปี 2558 ทำวิจัยร่วมกับ สกว. เรื่อง โครงการคุณค่าควายทามในการฟื้นเศรษฐกิจพอแลงพองายของชุมชนคนทาม ทำให้เกิด “แปลงคนเลี้ยงควาย ควายเลี้ยงคน ตำบลดอนแรด” 100 ไร่ มี ต่อจากนั้นทำงานวิจัยเรื่อง โครงการคุณค่ามันแซงเพื่อการฟื้นฟูเศรษฐกิจคนทาม งานวิจัยนี้ทำให้เกิดการอนุรักษ์มันแซงในรูปของ “แปลงมันแซง แหล่งเรียนรู้” 100 ไร่ และขยายพันธุ์แบบ “ถมเหง้า”
โรงเรียนเตรียมนายฮ้อย จัดทำหลักสูตร “วิถีคนทาม” ตั้งแต่ปี 2551 – 2560 มีผู้ผ่านการเรียนที่นี่จำนวน 950 คน เกิดการศึกษาแลกเปลี่ยนเรียนรู้จากภายในสู่สถานศึกษาทั้งในและนอกภาค และจัดทำหลักสูตรการเรียนวิถีคนทาม ที่เป็นความรู้เรื่องการใช้ทรัพยากรสิ่งแวดล้อมอย่างยั่งยืน อีกด้วย
